Tygiel kultur, nauk i sztuk:

Obecnie Polska jest jednym z najbardziej jednolitych etnicznie i religijnie krajów na świecie. Jednak do niedawna jej struktura etniczna i religijna była zupełnie inna. Przez około 600 lat, aż do połowy XX wieku, Polskę wyróżniała wieloetniczność i wielowyznaniowość. Zjawisko to było szczególnie związane z ustanowieniem unii w 1385 r. między Królestwem Polskim a Wielkim Księstwem Litewskim. Przez prawie 200 lat była to ścisła konfederacja, która stopniowo przekształciła się w 1569 roku na mocy Unii Lubelskiej w federację (Rzeczpospolita Obojga Narodów).

Dziś Polska jest państwem o powierzchni około 310 tysięcy km2, czyli prawie takiej samej wielkości jak stan Nowy Meksyk. W XV wieku Polska i Litwa jako unia były jednym z największych organizmów państwowych na świecie (terytorium właściwe: około 1,2 miliona km2). Nawet w czasach kryzysu (XVIII w.) Rzeczpospolita pozostawała jednym z największych państw Europy (ponad 730 tys. km2). W pewnych okresach jej właściwe terytorium obejmowało większość współczesnej Polski i Ukrainy, Litwę, Białoruś oraz część Łotwy, Estonii i europejskiej Rosji. Co więcej, w niektórych okresach unia polsko-litewska rządziła też pośrednio (lenna, protektoraty, satelici, kondominia, tereny okupowane, strefy wpływów, etc.) znacznymi terenami dzisiejszej Rosji, Ukrainy, Łotwy, Rumunii, Mołdawii, a nawet niewielką częścią Słowacji. Łączna powierzchni tych terytoriów wynosiła około trzech milionów kilometrów kwadratowych. Wielki rozmiar polsko-litewskiej unii skutkował jego bardzo dużym zróżnicowaniem etnicznym i religijnym. Na tle całego obszaru wyróżniały się ziemie wschodnie, które składały się z różnych, bardzo odmiennych regionów. Trzon wschodnich ziem Rzeczypospolitej stanowiły współczesna Litwa, Białoruś, południowa Łotwa, znaczna część Ukrainy i wschodnia Polska. Tereny te prawie w całości należały w przeszłości do Wielkiego Księstwa Litewskiego i/lub Rusi Kijowskiej.

Większość mieszkańców ziem wschodnich Rzeczypospolitej stanowili Rusini (przodkowie dzisiejszych Ukraińców, Białorusinów, ale także niektórych Polaków i Rosjan oraz innych). Wśród Rusinów dominowali prawosławni, ale przez kilka stuleci także osoby wyznania greckokatolickiego. Ziemie wschodnie były też domem dla Polaków, Litwinów, Łotyszy i aż do Holokaustu największej społeczności żydowskiej na świecie. Przyciągały również osadników z Niemiec, a także inne mniejsze społeczności np. Ormian, Tatarów, Rumunów, Romów, Włochów, mieszkańców wysp brytyjskich, w tym szczególnie Szkotów oraz Holendrów i innych. Oprócz prawosławia i greckiej odmiany katolicyzmu mieszkańcy wyznawali różne religie i wyznania, w tym rzymski katolicyzm, judaizm, luteranizm, kalwinizm (prezbiterianizm), islam, karaimizm, ormiańskie chrześcijaństwo (w tym w unii z Rzymem), a nawet wierzenia pogańskie. Taka struktura etniczna i religijna sprzyjała dyfuzji kulturowej, powstawaniu wielowarstwowych tożsamości, a także zjawisku „tygla”. W okresie wczesno nowożytnym wspólnoty etniczne i religijne cieszyły się w Unii/Rzeczpospolitej niekiedy wyjątkową tolerancją w porównaniu z większością Europy. Jednak, nierzadko walczyły między sobą i doświadczały różnych form dyskryminacji lub prześladowania pod polskimi rządami. Stopniowo polska kultura i rzymski katolicyzm uzyskały zdecydowanie dominującą pozycję w Rzeczpospolitej. Konflikty między etniczne i religijne nierzadko zaostrzyły się w XIX i XX wieku w epoce nowoczesnego nacjonalizmu.

Niedługo po powstaniu, Unia polsko-litewska stała się potęgą kontynentalną i utrzymała taką pozycję do drugiej połowy XVII wieku. Królestwo Polskie i Wielkie Księstwo Litewskie były podzielone na województwa jednostki administracyjne posiadające dużą autonomię. Równolegle rozwijał się system polityczny oparty na samorządzie i parlamentaryzmie. Początkowo był kontrolowany przez szlachtę, ale stopniowo przekształcił się w magnacką oligarchię. Rzeczpospolita zniknęła w 1795 r. po rozbiorach. Jednak jej spuścizna negatywna i pozytywna przetrwała do dziś. Większość ziem wschodnich została zaanektowana przez Rosję, część zajęła Austria (Galicja Wschodnia). Wówczas wielu mieszkańców ziem wschodnich dawnej Rzeczpospolitej przeniosło się na wschodnią i południową Ukrainę (np. Odessa, Charków), które w przeszłości krótko albo przeważnie jedynie nominalnie były pod panowaniem unii/federacji polsko-litewskiej.   W XIX wieku i zaraz po I wojnie światowej Polacy wielokrotnie próbowali bezskutecznie odbudować Rzeczpospolitą przed rozbiorową, jednak udało im się odzyskać niepodległość w 1918 roku. 

Mimo istotnych różnic ziemie wschodnie dawnej Rzeczypospolitej łączy wiele podobieństw geograficznych, społecznych, gospodarczych i kulturowych z niektórymi regionami USA. Różnorodność przyrody i uwarunkowań geograficznych, które charakteryzują Amerykę, występuje również w mniejszym stopniu na wschodnich ziemiach dawnej Rzeczypospolitej. W efekcie podobieństwa między USA a tymi ziemiami są na skalę nieporównywalną z żadnym innym regionem europejskim (piaszczyste wybrzeże morskie, pojezierza, puszcze, wielkie bagna, preriowe/stepowe równiny, pasma górskie i długie, szerokie rzeki). Podobnie jak w Ameryce, liczne puszcze, pojezierza, bagna, wielkie równiny i góry spowodowały, że leśnictwo, łowiectwo, rybołówstwo, pasterstwo, hodowla bydła i koni stały się ważnymi elementami życia gospodarczego ziem wschodnich. Niektóre gatunki zwierząt, takie jak żubr (europejski bizon) i bizon żyją tylko na ziemiach wschodnich i w USA.

Duże obszary na wschodzie Rzeczypospolitej należały do najsłabiej zaludnionych regionów Europy. Część z nich została skolonizowana dopiero w między XVII a XIX wiekiem, kiedy powstało wiele nowych miast. Proces ten przebiegał w tym samym czasie, co w USA. Rdzenni nomadzi, zwiadowcy zwerbowani spośród nich, pionierzy, kowboje, „wyjęci z pod prawa”, strażnicy (rangers), gońcy leśni i traperzy to symbole amerykańskiego Zachodu, ale podobne grupy znajdziemy na polsko-litewskim Wschodzie.

System pańszczyźniany (pół-niewolnictwo) i potężna magnateria były rozpowszechnione na ziemiach wschodnich dawnej Rzeczpospolitej. To upodabniało je pod wieloma względami do amerykańskiego Południa zdominowanego przez niewolnictwo z wpływową warstwą wielkich posiadaczy ziemskich. Z drugiej strony federacyjny system polityczny Rzeczypospolitej oraz lenna był zbliżony do systemu opartego na stanach i terytoriach zorganizowanych w USA.

Ziemie wschodnie dawnej Rzeczpospolitej również doświadczyły znacznej imigracji, choć w zdecydowanie mniejszym stopniu niż Stany Zjednoczone. Co więcej, imigracja na przykład Niemców i Szkotów na ziemie wschodnie Rzeczpospolitej odbywała się często równocześnie z pierwszymi falami migracji przedstawicieli tych narodów do Ameryki. Jednak, to zjawisko zróżnicowania etnicznego i religijnego należy uznać za najważniejszy element wspólny ziem wschodnich byłej Rzeczpospolitej i Ameryki. To podobieństwo wzmocniła masowa imigracja ludności z tej części Europy do Ameryki. Niewielu mieszkańców z ziem wschodnich dawnej Rzeczpospolitej przybyło do Ameryki na samym początku ery kolonialnej. Jednak, w latach 1870-1914 w Stanach Zjednoczonych osiedliła się wielka grupa imigrantów z regionu. Kolejna, choć znacznie mniejsza fala migracyjna nastąpiła po II wojnie światowej. Żydzi, Polacy, Ukraińcy, Białorusini, Litwini, Łotysze i inni osiedlali się zwłaszcza w Nowym Jorku, Chicago, w regionie Wielkich Jezior, Pensylwanii i Kalifornii.

Wnieśli wielki wkład w rozwój amerykańskiej kultury, sztuki i nauki. W tym samym czasie Stany Zjednoczone odgrywały nierzadko ważną rolę w historii ojczyzn tych imigrantów. Nasza strona opowiada o najciekawszych i najważniejszych osobach, które pozostawiły niezatarty ślad w kulturze i historii naszych krajów.