Dr. Lecter i “Czerwony Październik”

Hannibal Lecter
Marko Ramius
Jonas Pleškys

• Thomas Harris | Jonathan Demme
• Jodie Foster | Anthony Hopkins
• Tom Clancy

W literaturze amerykańskiej często można znaleźć kultowe postacie fikcyjne, które pochodzą z wschodnich ziemiach Rzeczypospolitej. Dr. Hannibal Lecter, genialny psychiatra, ale także seryjny morderca kanibal, jest głównym bohaterem słynnej powieści Thomasa Harrisa “Milczenie owiec”.  Lecter urodził się na Litwie i pojawił się w kilku książkach Harrisa. Jest litewskim hrabią, który po II wojnie światowej wyemigrował do Stanów Zjednoczonych. Przed wojną miał sielankowe dzieciństwo na zamku Lecter, położonym głęboko na litewskiej wsi. Lecterowie byli dumni z bycia potomkami Hannibala „Ponurego” (1364-1428), nieustraszonego wodza, który odegrał ważną role w bitwie pod Grunwaldem (1410), gdy Polacy, Rusini, Litwini, Tatarzy, Mołdawianie-Rumuni i inni wspólnie pokonali Zakon Krzyżacki. W czasie II wojny Lecter stracił rodziców. Następnie on i jego siostra zostali schwytani przez bandę nazistowskich kolaborantów, którzy zamordowali i zjedli jego siostrę na jego oczach. Lecter dowiedział się później, że kolaboranci nakarmili go również szczątkami jego siostry. Lecter, nieodwracalnie straumatyzowany, został zabrany z powrotem do swojego starego zamku, który został przekształcony w sowiecki sierociniec. Tam był zastraszany przez inne dzieci i maltretowany przez dyrektora. W końcu został adoptowany przez swojego wuja, który mieszkał w USA.

W 1991 roku na podstawie powieści “Milczenie owiec” powstał film pod tym samym tytułem. W amerykańskim horrorze psychologicznym wyreżyserowanym przez Jonathana Demme (1944-2017), Jodie Foster gra młodą agentkę FBI, która poluje na seryjnego mordercę o pseudonimie „Buffalo Bill”, który obdziera ze skóry swoje ofiary. Pragnąc go schwytać, konsultuje się z uwięzionym doktorem Hannibalem Lecterem, którego gra Anthony Hopkins. Film jest regularnie uznawany przez krytyków filmowych i reżyserów jako jeden z największych i najbardziej wpływowych filmów wszechczasów. Stał się trzecim filmem w historii kina, który zdobył Oscara we wszystkich pięciu najważniejszych kategoriach: najlepszy aktor, najlepsza aktorka, najlepszy reżyser, najlepszy film i najlepszy scenariusz adaptowany. W 2003 roku Amerykański Instytut Filmowy nazwał dr Lectera największym złoczyńcą w amerykańskim kinie.

Thomasa Harrisa i dr Lectera upamiętnia tablica umieszczona w Zaułku Literackim w Wilnie. Nazwa ulicy wzięła się najprawdopodobniej od tego, że mieszkał tu najwybitniejszy polski poeta Adam Mickiewicz (1798-1855). Jego poezja romantyczna inspirowana była w dużej mierze folklorem litewskim i białoruskim, a także wierzeniami pogańskimi. Mickiewicza fascynowała także kultura krymskich Tatarów. Zaułek Literacki to krótka i wąska uliczka na Starym Mieście w Wilnie. Znajdują się na niej dekoracyjne i artystyczne tablice poświęcone pisarzom, którzy mieszkali i pracowali w mieście lub w inny sposób mieli związki z Wilnem i Litwą. Pierwsza tablica została umieszczona w 2009 roku, kiedy Wilno zostało ogłoszone Europejską Stolicą Kultury. Od tego czasu kolekcja rozrosła się do około 200 tablic. Jedna z nich dedykowana jest Czesławowi Miłoszowi, polsko-amerykańskiemu laureatowi literackiej Nagrody Nobla, urodzonemu na Litwie i mieszkającym przez wiele lat w Wilnie.

“Polowanie na Czerwony Październik”, które ukazało się w 1984 roku i jest debiutancką powieścią amerykańskiego pisarza Toma Clancy‘ego (1947-2013). Przedstawia przygody kapitana radzieckiego okrętu podwodnego, pół-Litwina Marko Ramiusa, który porywa najnowocześniejszą łódź podwodną z rakietami balistycznymi o nazwie Czerwony Październik. Powieść była debiutem literackim najpopularniejszej fikcyjnej postaci Clancy’ego, Jacka Ryana. Prezydent USA Ronald Reagan określił książkę, którą otrzymał jako prezent na Boże Narodzenie, jako „idealną opowieść” od której “nie można się oderwać”. Jego entuzjastyczna reakcja zwiększyła sprzedaż powieści i umocniła reputację Clancy’ego. “Polowanie na Czerwony Październik” odegrało kluczową rolę w odbudowie zaufania wśród Amerykanów do amerykańskiego wojska i rządu, które poniosły bolesną porażkę w wojnie wietnamskiej (1964-1975). Według Clancy’ego “Ramius, na wpół Litwin, pamiętał z dzieciństwa lepsze miejsce – nadmorską wioskę, której hanzeatycka przeszłość pozostawiła w spadku rzędy okazałych domów”. Sugeruje to, że fikcyjna rodzina wioska Ramiusa znajdowała się w pobliżu Kłajpedy, miasta na wybrzeżu Morza Bałtyckiego, które przez wieki było częścią Prus Wschodnich. W latach 1466-1657 region ten był lennem polskim. Ramius został wychowany w Wilnie, przez babkę ze strony ojca. Zostawiła ogromny ślad w jego osobowości, a Clancy napisał, że „Marko zachował ją w pamięci jako siwowłosą staruszkę, od której wysłuchiwał na dobranoc wspaniałych opowieści. Historii religijnych. Na Litwie nigdy nie zdołano całkowicie zlikwidować praktyk religijnych, ale babka nie zabierała chłopca na nabożeństwa, uważając to za zbyt niebezpieczne. Ochrzciła jednak wnuka w obrządku rzymskokatolickim, gdy tylko znalazł się pod jej opieką. Nie powiedziała mu o tym – ryzyko było zbyt duże. W republikach nadbałtyckich brutalnie tłumiono katolicyzm. Z upływem lat Marko dowiedział się, że marksizm-leninizm jest bogiem zazdrosnym, wymagającym bezwzględnego posłuszeństwa i nie tolerującym innowierców. Na dobranoc babcia Hilda opowiadała mu Pismo Święte, które uczyło odróżniać dobro od zła, i pokazywało, że cnota zawsze może liczyć na nagrodę.” Związek Ramiusa z Wilnem towarzyszył mu przez całe życie. W rzeczywistości nawet „pierwszy okręt klasy Charlie, którym dowodził, nazywał się „Akademia Wileńska”. Uniwersytet Wileński, trzeci najstarszy uniwersytet w Rzeczypospolitej, powstał w 1579 r. jako jezuicka Akademia. Powieść Clancy’ego oczywiście nieświadomie nawiązywała do współczesnej polityki. Na przykład Ramius zabija kapitana Putina, oficera politycznego, aby nie przeszkodził mu w ucieczce.

Clancy zainspirował się biografią Jonasa Pleškysa (1935–1993), który był kapitanem okrętów podwodnych radzieckiej marynarki wojennej urodzonym na Żmudzi na Litwie. W 1961 Pleskys potajemnie pokierował swoją łódź podwodną na szwedzką wyspę Gotlandia. Następnie znalazł schronienie w Ameryce. Clancy skontaktował się z Pleškysem, który zgodził się zostać konsultantem książki. 

W 1990 roku powieść została zaadaptowana na film pod tym samym tytułem. Film wyreżyserował John McTiernan, natomiast zagrali w nim Sean Connery, Alec Baldwin i Sam Neill. Podczas 63. Oscarów film został uhonorowany Nagrodą Akademii za najlepszy montaż dźwięku, wraz z nominacjami za najlepszy montaż filmu i najlepszy mix dźwięku. W filmie Ramius popłynął swoją łodzią podwodną do rzeki Penobscot w Maine. Z pokładu Ramius, zadowolony, że bezpiecznie dotarł do Ameryki, pozdrawia Jacka Ryana cytatem z Krzysztofa Kolumba: „Morze da każdemu człowiekowi nową nadzieję, a sen przyniesie marzenia o domu.” Ryan kiwając głową odpowiada mu: „Witamy w Nowym Świecie, Sir”.