Dybuk i skrzypek
Leonard Bernstein
Szymon An-sky
Szolem Alejchem
Marc Chagall
Tewje
Artyści ze wschodnich ziem Rzeczypospolitej skomponowali jedne z najważniejszych amerykańskich musicali. Jednym z najsłynniejszych był Leonard Bernstein (1918-1990), urodzony jako Louis Bernstein, amerykański kompozytor, dyrygent, pianista i pedagog muzyczny. Był synem ukraińskich Żydów, którzy wyemigrowali do Stanów Zjednoczonych z Równego na Wołyniu (Ukraina). Zdaniem krytyka muzycznego Donala Henahana Bernstein był „jednym z najbardziej utalentowanych i odnoszących największe sukcesy muzyków w historii Ameryki”. Jego najbardziej znanym dziełem jest musical “West Side Story” grany na Broadwayu. Produkcja jest regularnie wystawiana na całym świecie i została zaadaptowana na film fabularny nagrodzony Oscarem. Akcja West Side Story rozgrywa się w połowie lat 50. XX wieku w Upper West Side w Nowym Jorku, wieloetnicznej dzielnicy robotniczej. Musical przedstawia rywalizację między dwoma nastoletnimi gangami ulicznymi, Portorykańczykami i WASP (białymi anglosaskimi protestantami).
Bernstein skomponował także muzykę do Dybuka, baletu wyprodukowanego przez New York City Ballet, który jako główne źródło inspiracji wykorzystał sztukę Szymona An-skiego “Dybuk, czyli Na pograniczu dwóch światów”. An-ski to pseudonim używany przez Shloyme Zanvl Rappoporta (1863–1920), żydowskiego pisarza, dramatopisarza, badacza folkloru żydowskiego, działacza kulturalnego i politycznego. Urodził się on w guberni witebskiej Imperium Rosyjskiego (dzisiejsza wschodnia Białoruś). Akcja “Dybuka” osadzona jest w sztetlu w Brinitz, przypuszczalnie na Wołyniu i koncentruje się wokół młodej pary, która ma wziąć ślub zgodnie z umową zawartą przez ich ojców jeszcze przed ich narodzinami. Jednak, tuż przed ślubem ojciec panny młodej zrywa umowę i w efekcie pan młody, traci życie, rażony nieziemską siłą, gdy dowiaduje się o tym fakcie. Później pan młody mści się i pod postacią złego ducha zwanego dybukiem przejmuje kontrolę nad narzeczoną. Po interwencji rabina panna młoda zostaje zmuszona do podjęcia decyzji, czy poślubić bogatszego mężczyznę, czy wejść w związek z duchem byłego pana młodego. An-ski kierował komisją etnograficzną, która przemierzała Podole i Wołyń. Dokumentował zwyczaje i tradycje ustne miejscowych Żydów aszkenazyjskich. Podróżując przez dzisiejszą Ukrainę, An-ski był świadkiem tych zbliżonych do egzorcyzmów obrzędów wypędzania dybuków, wśród wspólnot chasydzkich przed I wojną światową. “Dybuk” miał swoją światową prapremierę w języku jidysz i został wystawiony przez Trupę Wileńską w 1920 roku. Trupa Wileńska była jednym z najsłynniejszych zespołów teatralnych w historii teatru jidysz. Powstała w Wilnie podczas I wojny światowej. W tym czasie Wilno było kluczowym ośrodkiem kultury jidysz na świecie i znane było jako Jerozolima Północy. Zespół występował także w Kownie, Białymstoku i Grodnie, a także odwiedził Nowy Jork, gdzie w 1926 r. wystawił “Dybuka“.
“Skrzypek na dachu” to kolejny legendarny broadwayowski musical głęboko zakorzeniony w kulturze Żydów aszkenazyjskich ze wschodnich ziem dawnej Rzeczypospolitej. Musical jest oparty na cyklu opowiadań “Tewje i jego córki“, napisanych przez czołowego pisarza i dramaturga literatury jidysz Szolema Alejchema (1859-1916). Urodził się on i wychował w sztetlu w okolicach Kijowa, a następnie przeniósł się do niego. Będąc świadkiem antyżydowskich pogromów, które przetoczyły się przez kraj podczas rewolucji 1905 roku, Alejchem wyemigrował do Nowego Jorku. Wioska Bojberik, w której toczy się akcja opowiadań Alejchema (przemianowana w musicalu na Anatewkę), nawiązuje do prawdziwego miasteczka Bojarka, położonego na południowy zachód od Kijowa. Musical miał swoją premierę w 1964 roku i zdobył światową sławę. Kilka lat później został zaadaptowany na epicki film musicalowy. Zyskał on wielką popularność i zdobył trzy Oscary. “If I Were a Rich Man“, utwór z musicalu, stał się międzynarodowym hitem. Tytuł piosenki inspirowany jest monologiem Alejchema w jidysz, Ven ikh bin Rothschild (Gdybym był Rothschildem). Dziś o Alejchemie pamięta się zarówno w jego rodzinnych stronach, jak i w USA oraz Izraelu. W 1997 roku w Kijowie wzniesiono poświęcony mu pomnik. Jego imieniem nazwano wiele ulic w takich miastach jak Kijów, Odessa, Winnica, Lwów i Żytomierz. Ukraina wydała także okolicznościowy znaczek pocztowy z wizerunkiem Szolema Alejchema. W 2009 roku, 150 lat po jego narodzinach, Narodowy Bank Ukrainy wyemitował specjalną monetę upamiętniającą Alejchema. W Wilnie, stolicy Litwy, działa szkoła żydowska nazwana jego imieniem. W Nowym Jorku East 33rd Street, pomiędzy Park i Madison Avenue, znana jest również jako Sholem Aleichem Place.
Autorzy musicalu zastanawiali się nad nazwaniem go Tewje, zanim uznali, że na lepszym tytułem będzie nawiązanie do obrazów Marca Chagalla (1887-1985), takie jak Skrzypek, Zielony skrzypek czy Le Mort. Jego obrazy były też inspiracją dla oryginalnej scenografii musicalu. Chagall był malarzem żydowskiego pochodzenia, który urodził się w Łożnej, w sztetlu koło Witebska (Białoruś). Było to także rodzinne miasto Szneura Zalmana (1745 – 1812), pierwszego rabina Chabadu, jednej z największych gałęzi chasydzkiego judaizmu. Chagall stworzył własny styl malarski „realizmu magicznego”, który został ukształtowany przez żydowską kulturę ludową. Historyk sztuki Franz Meyer twierdzi, że magiczny charakter jego dzieł jest bezpośrednio inspirowany chasydyzmem, mistyczną gałęzią judaizmu, która po raz pierwszy pojawiła się w XVIII wieku na Podolu. Ta tradycja wywarła na Chagallu wielkie wrażenie w dzieciństwie i młodości. Meyer stwierdził, że „Dla Chagalla jest to jedno z najgłębszych źródeł, nie inspiracji, ale pewnej postawy duchowej… duch chasydzki jest fundamentem i źródłem, którym karmi się jego sztuka.”. Chagall mieszkał w latach 1941 – 1948 w Nowym Jorku. Uwielbiał wałęsać się po Lower East Side, zamieszkiwanym głównie przez Żydów ze wschodnich ziem dawnej Rzeczypospolitej, gdzie czuł się jak w domu, delektując się żydowską kuchnią i czytając prasę w jidysz.
Głównym bohaterem “Skrzypka na dachu” jest Tewje, biedny żydowski mleczarz. Musical, oprócz przedstawienia słodko-gorzkiego obrazu życia społeczności żydowskiej w Europie Wschodniej na początku XX wieku, pokazuje także skomplikowane relacje społeczne między żyjącymi obok siebie Żydami i Ukraińcami. Córka Tewje Chava zakochuje się w Ukraińcu Fiedce. Kiedy Chava w końcu prosi ojca o zgodę na poślubienie Fiedki, Tewje mówi jej, że małżeństwo z wyznawcą innej religii jest sprzeczne z tradycją i zabrania jej spotykać się z Fiedką. Jednak następnego ranka Fiedka i Chava uciekają i biorą ślub w cerkwi. Chava próbuje porozumieć się z ojcem, ale ten odmawia i nakazuje rodzinie, aby uznali ją za zmarłą. Chava i Fiedka postanawiają wyjechać do Galicji w Austrii. Tewje nadal nie chce z nią rozmawiać, ale gdy jedna z jego córek żegna się z Chawą, Tewje mówi do niej: „Bóg z tobą”. Ostatecznie Tewje i reszta jego rodziny wyjechali z Anatewki do Ameryki.