Laureaci Nagrody Nobla

Selman Abraham Waksman
George Wald | Andrew Victor Schally
Herbert Charles Brown | Roald Hoffmann
Gertrude „Trudy” Belle Elion
Eric Richard Kandel | Frederick Reines

• Mykola and Maria Dyuk
• Maria Curie-Skłodowska

Naukowcy wywodzący się ze wschodnich ziem Rzeczypospolitej odegrali znaczącą rolę w rozwoju nauki amerykańskiej. Wiele z nich otrzymało Nagrodę Nobla, szczególnie za wkład w rozwój medycyny, fizjologii i chemii. 

Selman Abraham Waksman (1888 – 1973) był żydowsko-amerykańskim wynalazcą, biochemikiem i mikrobiologiem. Jego badania nad rozkładem organizmów żyjących w glebie doprowadziły do odkrycia kilku antybiotyków, między innymi streptomycynę, która była pierwszą skuteczną metodą leczenia gruźlicy. W 1952 otrzymał Nagrodę Nobla w dziedzinie fizjologii lub medycyny. Waksman urodził się we wsi na Podolu, która dziś znajduje się w obwodzie winnickim w Ukrainie. Ukończył miejscowy cheder i wkrótce rozpoczął naukę przedmiotów ścisłych. Waksman wyemigrował do Stanów Zjednoczonych w 1910 roku. Dostał się na Uniwersytet Rutgersa w New Brunswick, w stanie New Jersey, gdzie dokonał najważniejszych odkryć.

George Wald (1906 – 1997) był amerykańskim naukowcem, który badał pigmenty siatkówki. W 1967 jako członek zespołu zdobył Nagrodę Nobla w dziedzinie fizjologii lub medycyny. Wald urodził się w Nowym Jorku w rodzinie żydowskiej. Jego ojciec pochodził z małej wsi położonej bardzo blisko Przemyśla, jednego z historycznych, kulturalnych i administracyjnych ośrodków Galicji Wschodniej. Tutaj Żydzi mieszkali razem z Polakami i Ukraińcami. Przemyśl, dopóki nie został przyćmiony przez Lwów w latach 40. XIX wieku, był najważniejszym miastem ukraińskiego ruchu narodowego. Na początku lat 30. XX wieku Wald krótko pracował na Uniwersytecie w Heidelbergu w Niemczech. Wyjechał jednak, gdy do władzy doszedł Adolf Hitler, a życie w Niemczech stawało się coraz bardziej niebezpieczne dla Żydów. Wald przeniósł się wtedy na Uniwersytet Harvarda, gdzie został profesorem. Jako pacyfista był głośnym przeciwnikiem wojny w Wietnamie i wyścigu zbrojeń nuklearnych. W 1985 roku Wald wraz z innymi laureatami Nagrody Nobla odwiedził Moskwę, aby doradzać ostatniemu radzieckiemu przywódcy Michaiłowi Gorbaczowowi w kwestiach ekologicznych. Wypytywał Gorbaczowa o los różnych radzieckich naukowców represjonowanych przez reżim. Wśród nich był także laureat Nagrody Nobla Andriej Sacharow, rosyjski fizyk jądrowy, którego przodkowie pochodzili z najbardziej na wschód wysuniętych regionów dawnej Rzeczypospolitej.

Andrew Schally to amerykański endokrynolog polskiego pochodzenia, współlaureat Nagrody Nobla z 1977 roku w dziedzinie fizjologii lub medycyny. W 1962 roku Andrew Schally został obywatelem USA i objął stanowisko profesora medycyny na Uniwersytecie Tulane w Luizjanie. Przeprowadził pionierskie badania nad ludzkimi hormonami i odkrył trzy, które są wytwarzane w mózgu. Jego praca odegrała kluczową rolę w pogłębieniu naszego zrozumienia funkcji i interakcji mózgu z resztą ludzkiego ciała. Schally urodził się w 1926 roku w Wilnie. Uczęszczał do renomowanego gimnazjum, którego uczniem był także Czesław Miłosz, jeden z najwybitniejszych polskich poetów i laureat literackiej Nagrody Nobla. Rodzina Schally posiadała dwór pod Lwowem. Kazimierz, ojciec Andrzeja, studiował w lwowskiej Szkole Politechnicznej i walczył w wojnie przeciwko bolszewikom (1919-1920). Zdecydował się na karierę wojskową i ostatecznie został generałem. W okresie międzywojennym Kazimierz pełnił funkcję szefa gabinetu Prezydenta RP. Andrzej Schally ma także żydowskie korzenie. W swojej krótkiej autobiografii przygotowanej dla Komitetu Noblowskiego Schally napisał: “na moje życie i światopogląd wpłynęło trudne dzieciństwo, które spędziłem w okupowanej przez hitlerowców Europie Wschodniej, ale miałem szczęście przetrwać Holokaust, żyjąc wśród społeczności żydowsko-polskiej w Rumunii. Mówiłem w wielu językach, po polsku, rumuńsku, w jidysz, po włosku, trochę po niemiecku i po rosyjsku, ale prawie zupełnie je zapomniałem”. 

Herbert Charles Brown (1912 – 2004) był amerykańskim chemikiem i laureatem Nagrody Nobla w dziedzinie chemii (1979 rok) za pracę o organoboranach. Studiował na Uniwersytecie w Chicago, który może pochwalić się czwartą największą liczbą laureatów Nagrody Nobla ze wszystkich uniwersytetów na świecie. Brown urodził się w Londynie w żydowskiej rodzinie pochodzącej z Żytomierza na Ukrainie. W 1908 r. jego rodzicie przenieśli się do Londynu, a w 1914 r. do Stanów Zjednoczonych. Żytomierz był jednym z największych miast na wschodnich ziemiach Rzeczypospolitej. Pod koniec XIX wieku liczna społeczność żydowska stanowiła ok. 35 proc. mieszkańców osady. Dziś Żytomierz to nieoficjalna stolica polskiej mniejszości zamieszkującej Ukrainę. W połowie XIX w., pod panowaniem rosyjskim, Żytomierz posiadał obok Wilna status oficjalnego żydowskiego ośrodka kulturalnego. Władze rosyjskie zezwoliły na druk hebrajskich ksiąg tylko w tych dwóch miastach. Oba zostały również wybrane na siedziby dwóch szkół rabinicznych. Na początku XX wieku społeczność żydowska Żytomierza doświadczyła pogromów, które skłoniły rodzinę Herberta do migracji do Europy Zachodniej. 

Roald Hoffmann, urodzony w 1937 roku jako Roald Safran, to amerykański chemik-teoretyk, który w 1981 roku zdobył Nagrodę Nobla w dziedzinie chemii. Opublikował także kilka sztuk teatralnych i wierszy. Hoffmann urodził się w Złoczowie we Galicji Wschodniej w polsko-żydowskiej rodzinie i został nazwany na cześć słynnego norweskiego polarnika Roalda Amundsena. Jego ojciec ukończył lwowską Politechnikę. Po zajęciu Złoczowa w 1941 r. przez hitlerowskie Niemcy rodzina Hoffmannów została internowana w obozie pracy. Gdy więźniowie zaczęli być coraz częściej deportowani do obozów zagłady, rodzinie udało się przekupić ukraińskich strażników i uciec. Ich ukraińscy sąsiedzi Mykoła i Maria Dyuk zgodzili się ukryć rodzinę na strychu i w magazynie miejscowej szkoły. Hoffmanom udało się przetrwać osiemnaście miesięcy. Roald wspominał, że w tym czasie często nosił strój ludowy Hucułów. Jego ojciec pozostał w obozie pracy, gdzie był torturowany i został zabity za udział w konspiracji mającej na celu uzbrojenie więźniów. Po wojnie Instytut Yad Vashem przyznał Mykoli i Marii Dyuk tytuł Sprawiedliwych wśród Narodów Świata. W 2006 roku, po ponad 60 latach, Roald Hoffmann odwiedził Złoczów wraz z synem. Okazało się, że strych, na którym się ukrywał, pozostał nienaruszony. Jak na ironię, magazyn został włączony do sali chemicznej. Z inicjatywy Hoffmanna w Złoczowie wzniesiono pomnik ofiar Zagłady. W 2013 roku Roald należał do grupy intelektualistów, którzy podpisali apel z poparciem na rzecz Euromajdanu. W 2017 roku na Ukrainie wydano znaczek pocztowy upamiętniający urodziny Hoffmanna. 

Gertrude „Trudy” Belle Elion (1918–1999) była amerykańską biochemiczką i farmakologiem, żydowskiego pochodzenia, członkinią zespołu, który w 1988 roku zdobył Nagrodę Nobla w dziedzinie fizjologii lub medycyny. Komitet Noblowski napisał, że „dzięki stworzonym przez siebie lekom Gertrude Elion wypełniła misję swojego życia: załagodzenia ludzkiego cierpienia. Poza pojedynczymi lekami, które odkryła, była pionierem nowego, bardziej naukowego podejścia do opracowywania leków, które na zawsze zmieniło – i przyspieszyło – badania medyczne”. „Trudy” urodziła się w Nowym Jorku. Jej ojciec wyemigrował do USA z Litwy, gdy miał 12 lat i został dentystą. Jej matka przyjechała do Stanów Zjednoczonych ze wschodniej Polski. Gertrude była szczególnie blisko związana ze swoim dziadkiem. Kiedy była nastolatką, była zszokowana bolesną śmiercią dziadka na raka żołądka. To doświadczenie określiło jej ścieżkę kariery. Jak przyznała później: „Nie miałam żadnego szczególnego zainteresowania nauką, dopóki mój dziadek nie zmarł na raka żołądka. […] Uznałam, że nikt nie powinien tak bardzo cierpieć”. „To był punkt zwrotny”, wspominała. „To było tak, jakby pojawił się sygnał: To jest choroba, z którą musisz walczyć. Tak naprawdę nigdy nie przestałam o tym myśleć”. Elion tak bardzo podobała się jej praca, że nigdy nie udało się jej ukończyć doktoratu. Jej kariera jest także doskonałym przykładem walki kobiet o równość. Wspomina, że „za moich czasów mówiono mi, że kobiety nie powinny studiować chemię. Nie wiedziałam dlaczego nie mogłybyśmy”. Nieprzypadkowo idolką Trudy stała się Maria Curie-Skłodowska, polska fizyk i chemik, która prowadziła pionierskie badania nad promieniotwórczością. Była pierwszą kobietą, która zdobyła Nagrodę Nobla, pierwszą osobą i jedyną kobietą, która dwukrotnie zdobyła Nagrodę Nobla i jedyną, która zdobyła tę nagrodę w dwóch dziedzinach naukowych. Rodzina Skłodowskich była silnie związana ze wschodnią Lubelszczyzną, zamieszkaną głównie przez rzymskich katolików, ale region był także domem dla wielu grekokatolików, prawosławnych i Żydów.

Eric Richard Kandel to amerykański psychiatra, profesor biochemii i biofizyki na Uniwersytecie Columbia. W 2000 roku otrzymał Nagrodę Nobla w dziedzinie fizjologii lub medycyny. Kandel szczególnie interesował się biologicznymi podstawami umysłu. Założył Centrum Neurobiologii i Behawiorystyki na Uniwersytecie Columbia. Urodził się w 1929 roku w Wiedniu w rodzinie żydowskiej. Matka Erica przyjechała do Wiednia po I wojnie światowej z Pokucia w Galicji Wschodniej, natomiast ojciec wyemigrował z miasta Olesko, również położnego w tym regionie. Przed I wojną światową Galicja Wschodnia była częścią Austro-Węgier. Rodzice Kandla, podobnie jak wielu wykształconych Żydów w regionie, byli całkowicie zintegrowani z kulturą niemieckojęzyczną. Sprzyjało temu podobieństwo języka niemieckiego i jidysz. W konsekwencji wielu Żydów z Galicji Wschodniej przenosiło się do Wiednia. Miasto przyciągało także wielu Polaków i Ukraińców z Galicji Wschodniej. Miasto odegrało później znaczącą rolę w rozwoju nowoczesnych kultur tych trzech narodów. Kandel opuścił Austrię i wyemigrował do Stanów Zjednoczonych po aneksji kraju przez Niemcy w marcu 1938 r. Zaraz po tym wydarzeniu rozpoczęły się brutalne prześladowania Żydów. Kiedy Kandel otrzymał Nagrodę Nobla, wiedeńskie media przedstawiły ją jako „austriacki Nobel”. Kandel odniósł się do tego krytycznie, nazywając te komentarze postawą: „typowo wiedeńską: oportunistyczną, obłudną i bliską hipokryzji”. Kandel ogłosił, że jego Nagroda Nobla nie była osiągnięciem austriackim, ale żydowsko-amerykańskim. Mimo to zdecydował się przyjąć honorowe obywatelstwo Wiednia i teraz uczestniczy w życiu naukowym i kulturalnym swojego rodzinnego miasta. Ponadto w 2012 roku opublikował książkę The Age of Insight. The Quest to Understand the Unconscious in Art, Mind, and Brain, from Vienna 1900 to the Present, w której austro-węgierski Wiedeń został pokazany jako centrum modernizmu kulturowego.

Frederick Reines (1918 –1998) był fizykiem żydowsko-amerykańskim. W 1995 roku otrzymał Nagrodę Nobla w dziedzinie fizyki. Ukończył New York University i dołączył do Projektu Manhattan, gdzie rozpoczął pracę w zespole Richarda Feynmana. Ostatecznie został liderem zespołu i brał udział w wielu próbach jądrowych. Reines urodził się w New Jersey. Jego rodzice pochodzili z Białegostoku, stolicy Podlasia, leżącego na pograniczu Królestwa Polskiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego. W okresie nowoczesnym populacja miasta wzrosła ponad 25-krotnie w ciągu około 100 lat. Na początku XX w. Żydzi stanowili około 60% mieszkańców Białegostoku. W mieście żyło też wielu Polaków, Białorusinów, Niemców, Tatarów i Romów. Rodzina Reinesa wyemigrowała z Białegostoku po pogromie, do którego zachęcały władze carskie podczas I rewolucji rosyjskiej (1905-1907). W czasie pogromu życie straciło ponad 80 osób. Frederick był spokrewniony z rabinem Icchakiem Jakobem Reinesem, założycielem religijnego ruchu syjonistycznego. Icchak był stałym korespondentem Theodora Herzla, duchowego ojca państwa żydowskiego. Icchak urodził się w Pińsku w Białorusi. Założył nowoczesną jesziwę w białoruskiej Lidzie, która przyciągała wielu uczniów z ziem wschodnich dawnej Rzeczypospolitej.