Litewscy Ikar i Dedal

Steponas Darius
Stasys Girėnas

• Feliksas Vaitkus
• Frank John Lubin

Okres międzywojenny to czas wielkich pilotów, którzy stali się legendami, bijąc w spektakularny sposób różne rekordy. Jednocześnie wiele z tych postaci straciło życie w katastrofach lotniczych. Szczególnie ważnym wyzwaniem były dalekie loty nad Atlantykiem z USA do Europy. Steponas Darius (urodzony jako Steponas Jucevičius-Darašius, 1896-1933) i Stasys Girėnas (urodzony jako Stasys Girskis, 1893-1933), byli litewsko-amerykańskimi pilotami, którzy wykonali jeden z najbardziej znaczących i tragicznych lotów w historii światowego lotnictwa. 15 lipca 1933 r. (w rocznicę bitwy pod Grunwaldem, podczas której w 1410 r. Polacy, Litwini, Rusini, Tatarzy, Mołdawianie-Rumuni i inni pokonali armię Zakonu Krzyżackiego) podjęli próbę lotu bez międzylądowania z Nowego Jorku w Stanach Zjednoczonych do Kowna na Litwie.  Mieli przelecieć łącznie 7186 kilometrów.  Podjęli tę próbę w samolocie o nazwie Lituanica (po łacinie Litwa). Rozbili się 17 lipca, po udanym przelocie nad Oceanem Atlantyckim, 36 minut po północy w wiosce Kuhdamm, niedaleko Soldin w Niemczech (obecnie Pszczelnik w Polsce). Wypadek był najprawdopodobniej wynikiem trudnych warunków pogodowych, a także problemów z silnikiem. W sumie pokonali dystans ponad 6400 kilometrów bez lądowania w 37 godzin i 11 minut. Pod względem odległości lotów non-stop ich wynik zajął drugie miejsce na świecie. Lot był wówczas również czwartym pod względem czasu trwania. Co jednak ważniejsze, litewscy piloci wykonali jeden z najbardziej precyzyjnych lotów w historii w bardzo niesprzyjających warunkach bez wyposażenia nawigacyjnego. Dorównywali, a pod pewnymi względami przewyższyli osiągnięcie Charlesa Lindbergha. Obaj piloci przewieźli również pierwszą w historii transatlantycką przesyłkę lotniczą. Dzisiaj wrak Lituanica jest wystawiony w Muzeum Wojskowe im. Witolda Wielkiego w Kownie. 

Feliksas Vaitkus (1907-1956), litewsko-amerykański pilot z Chicago, zainspirował się lotem Daruisa i Girėnasa. Postanowił upamiętnić ich lotem samolotem Lituanica II w 1935 roku. Do ksiąg historii lotnictwa wszedł jako szósty pilot, który samotnie przeleciał przez Atlantyk. W latach czterdziestych Vaitkus służył jako główny pilot testowy w Boeing Airplane Company w Seattle i przetestował setki bombowców B-17 i B-29. Walczył w siłach powietrznych USA podczas wojny koreańskiej (1950-1953).

Girėnas i Darius urodzili się na Żmudzi. Po katastrofie lotniczej Litwini zmienili nazwę wsi, w której urodził się Darius, na jego amerykańskie nazwisko. Darius przeniósł się z rodziną do USA w 1907 roku, a Girėnas przyjechał do Ameryki w wieku 17 lat. Oboje osiedlili się w Chicago. Darius wstąpił do armii Stanów Zjednoczonych i zmienił nazwisko w 1917 roku. Służył jako operator telefoniczny w pułku artylerii, który walczył we Francji. Został ranny i otrzymał medal Purpurowe Serce. W 1920 r. przeniósł się na Litwę, która dopiero co odzyskała niepodległość. Wstąpił do armii litewskiej. W 1921 r. ukończył Szkołę Wojenną w Kownie. Uczestniczył w powstaniu kłajpedzkim w 1923 r., w wyniku którego Kłajpeda stała się częścią Litwy. Region ten był przez wieki najbardziej wysuniętą na północ częścią niemieckiej prowincji Prus Wschodnich, zamieszkałą przez Litwinów i Niemców.  W latach 1466-1657 był polskim lennem i odegrał ważną rolę w rozwoju litewskiej kultury. Darius mieszkając na Litwie, aktywnie promował różne sporty. Zainicjował budowę pierwszego stadionu w Kownie, który później nazwano imieniem jego i Girėnasa. Nieopodal stadionu wzniesiono wysoki kamienny pomnik poświęcony pilotom.

Darius przeniósł na Litwę „amerykańskie” sporty: koszykówkę i baseball. Nie tylko sam je uprawiał, ale był też odpowiedzialny za stworzenie pierwszych publikacji na ich temat w języku litewskim. Ponadto grał w litewskiej narodowej drużyny piłkarskiej w jej pierwszym oficjalnym meczu.

Jednak to koszykówka stała się najpopularniejszym sportem na Litwie. Litewsko-amerykańscy trenerzy i zawodnicy koszykówki pomogli męskiej drużynie koszykówki wygrać turnieje EuroBasket w latach 1937 i 1939. To spowodowało gwałtowny wzrost popularności koszykówki w kraju. Od tego czasu litewskie przywiązanie do koszykówki sprawiło, że mimo niewielkich rozmiarów kraju stała się ona znaczącą siłą w tej dyscyplinie sportowej. W 1939 r. litewską drużyną kierował Frank John Lubin (1910-1999), który przeszedł do historii jako „dziadek litewskiej koszykówki”. Urodził się w Los Angeles w rodzinie litewskich imigrantów.

Mieszkając na Litwie, Darius ukończył kursy pilotażu lotniczego. W 1927 r. wrócił do USA i rozpoczął pracę w lotnictwie cywilnym. Początkowo założył własną prywatną linię lotniczą. Girėnas, po przystąpieniu Ameryki do I wojny światowej, również zaciągnął się do armii Stanów Zjednoczonych. W tym czasie został przeszkolony na mechanika. Po wojnie pracował jako taksówkarz w Chicago, jednocześnie ucząc się latania. W końcu nabył własny samolot. Pomimo obrażeń odniesionych w katastrofie lotniczej Girėnas nadal latał i w 1931 zdobył pierwsze miejsce na Chicago Air Festival za najlepsze lądowanie z wyłączonym silnikiem.

Litewskich lotników upamiętnia się w różnych miejscach i formach w USA i na Litwie. W 1935 litewska społeczność w Chicago wzniosła dla nich pomnik w stylu Art Deco w Marquette Park. Statek SS Stepas Darius, zbudowany w Ameryce podczas II wojny światowej, został nazwany na cześć jednego z pilotów. W 1957 roku litewscy piloci zostali upamiętnieni granitowym pomnikiem w Nowym Jorku, który znajduje się na Placu Litewskim na Brooklynie.

Przed lotem Girėnas i Darius zostawili testament narodowi litewskiemu:

„Młoda Litwo! Zainspirowani Twoim duchem, wyruszamy w naszą misję.
Niech nasz sukces wzmocni Twojego ducha i ufność we własne moce i talenty!
Ale gdyby Neptun i potężny władca burz Perkunas (bóg piorunów) rozpętał na nas swój gniew, gdyby zatrzymali naszą drogę do Młodej Litwy i wezwali Lituanikę do swego królestwa – wtedy Ty, Młoda Litwo, będziesz musiała ponownie zdecydować się, poświęcić i przygotować do nowej wyprawy, aby bogowie burzliwych oceanów byli zadowoleni z Twojego wysiłku, determinacji i nie wezwali Cię na Wielki Sąd.
Niech zwycięstwo Lituanicy wzmocni ducha młodych synów Litwy, zainspiruje ich do podejmowania nowych wyzwań.
Niech porażka Lituanicy i jej zatopienie w głębinach Atlantyku umocnią w młodych Litwinach wytrwałość i stanowczość, aby Skrzydlaty Litwin podbił zdradziecki Atlantyk na chwałę Matki Litwy!
Dlatego dedykujemy i poświęcamy nasz lot Tobie, Młoda Litwo!”